Τα σύγχρονα νομισματικά συστήματα, ένα taboo στον χώρο των οικονομικών επιστημών
Του Ευάγγελου Καρανάσου
Στον χώρο της οικονομίας υπάρχει ένα ισχυρότατο taboo και αφορά ένα μόνο ζήτημα το πώς δημιουργείται το χρήμα. Μην ξεγελιέστε ότι έχετε την απάντηση, όλοι ξέρουμε ή ψάχνουμε τους καλύτερους τρόπους να το αποκτήσουμε, όμως κανείς μας δεν ξέρει πώς να το δημιουργήσει. Για τους περισσότερους φοιτητές των οικονομικών επιστημών αυτό γίνεται αντικείμενο μελέτης στο 3ο και 4ο έτος της σχολής τους, ορισμένοι μάλιστα διαλέγουν κατευθύνσεις που ούτε καν αγγίζουν αυτό το ευαίσθητο θέμα. Στα σχολικά βιβλία φυσικής θέματα πολύ πιο δυσκολονόητα όπως η κβαντική φυσική και η σχετικότητα έχουν τα δικά τους κεφάλαια. Έστω και αν δεν διδάσκονται ή διδάσκονται επιδερμικά ο καθένας μπορεί να ανατρέξει σε αυτά να τα αγγίξει να προβληματιστεί. Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί δεν υπάρχουν κεφάλαια στα σχολικά εγχειρίδια οικονομικής επιστήμης σχετικά με τον τρόπο που δημιουργείτε το χρήμα στην σύγχρονη μορφή του, για τον τρόπο με τον οποίο το χρήμα ένα άυλο πράγμα αποκτά αξία, για την φύση των σύγχρονων νομισματικών συστημάτων.
Το χρήμα είναι πανταχού παρόν, διατρέχει κάθε έκφανση της ζωής μας, κάθε δραστηριότητα μας άμεσα ή έμμεσα σχετίζεται με αυτό. Οι σχέσεις των κρατών, οι κοινωνικές δομές, ο ίδιος ο πολιτισμός μας, όλα είναι δομημένα πάνω στη έννοια του χρήματος. Γιατί η συζήτηση για κάτι τόσο ζωτικό όσο ο αέρας που αναπνέουμε είναι taboo, γιατί το νομισματικό σύστημα είναι κουβέντα μόνο για λίγους;
Η διερεύνηση του θέματος θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνη της θέμα για ερευνητική εργασία όμως ως κοινωνικό-οικονομικό taboo αποτελεί μέρος και της δικιάς μας εργασίας.
Αν γκουγλάρουμε τις λέξεις Global debt θα βγει ένα μεγάλο πλήθος άρθρων σχετικά με το δημόσιο χρέος των διαφόρων χωρών τα περισσότερα έχουν ένα παγκόσμιο χάρτη με τις διάφορες χώρες σε διάφορους χρωματικούς τόνους ανάλογα με το πόσο χρεωμένες είναι. Ένα site που βρήκα πολύ ενδιαφέρον είναι αυτό του economist http://www.economist.com/content/global_debt_clock. Εκεί θα περίμενε κανείς να βρει την Ελλάδα στα ίδια χρώματα με Αφρικανικές, Ασιατικές και γενικός υποανάπτυκτες χώρες, κι όμως τι παράδοξο η χώρα έχει παρόμοια χρώματα παρόμοιο χρέος με χώρες τις Δυτικής Ευρώπης και τις Βόρειας Αμερικής. Και αφού το χρέος είναι κάτι το τόσο μακάβριο κάτι που ακούγεται τόσο απεχθές όσο ο καρκίνος κάτι που δεν τολμάμε να αναφέρουμε όπως η σχιζοφρένεια γιατί είναι συστατικό των οικονομιών του ανεπτυγμένου κόσμου. Και αν ο καρκίνος, η σχιζοφρένεια και τόσα άλλα δεινά είναι της μοίρας μας γραπτά, το χρέος που είναι φτιαγμένο από ανθρώπους γιατί υπάρχει, γιατί αφορά τους ισχυρούς και όχι τους αδύναμους. Η απάντηση ίσως να σας ξαφνιάσει, το χρέος δεν είναι απλά μία υπόσχεση αποπληρωμής στο μέλλον, δεν είναι μόνο ένας τρόπος εξάρτησης του ενός από τον άλλον, το χρέος είναι ο μόνος τρόπος δημιουργίας του χρήματος στην σημερινή του μορφή. Το σύγχρονο χρήμα δεν είναι χρυσά ούτε αργυρά νομίσματα να τα λειώσεις να φτιάξεις κοσμήματα, δεν είναι σπόροι να τους φυτέψεις, ούτε μετάξι για να ντυθείς, είναι αριθμοί, νούμερα τυπωμένα είτε σε κάποιο τραπεζικό λογαριασμό είτε σε κάποιο χαρτονόμισμα. Η σύγχρονη οικονομία είναι ένα παιχνίδι πόντων, απλά δεν τους λέμε πόντους άλλα χρήματα, Γιατί αυτοί οι αριθμοί μπορούν να ανταλλαγούν με κοσμήματα, τρόφιμα ή ρούχα τι είναι αυτό που κάνει τους πάντες να τα δέχονται σε αντάλλαγμα για ότι αγαθό ή υπηρεσία προσφέρουν.
Σε αντίθεση με την monopoly που όλοι θα έχετε παίξει τα χρήματα δεν προϋπάρχουν στο κουτί του παιχνιδιού άλλα δημιουργούνται την στιγμή που οι άνθρωποι τα χρειάζονται, πως; με την μορφή χρέους. Θα σκεφτείτε ότι οι περισσότεροι αποκτάμε χρήματα-πόντους που είναι ήδη μέσα στο παιχνίδι και αυτό το καλούμε εισόδημα, κάποιοι όμως για να μπουν στο παιχνίδι έχουν ένα μόνο τρόπο να δανειστούν και αυτό το λέμε χρέος. Κάποιος θα έλεγε ότι οι τελευταίοι έχουν παρασιτικό ρόλο στο παιχνίδι όμως δεν είναι έτσι, κανείς δεν δανείζεται τους πόντους κάποιου άλλου (αυτοί που το κάνουν αυτό είτε επιστρέψουν τους πόντους, είτε όχι, είναι πολύ λίγοι) άλλα πόντους που εκδίδει μία τράπεζα με την μορφή δανείου. Τώρα περισσότεροι έχουν πόντους περισσότεροι συναλλάσσονται, το παιχνίδι μεγαλώνει, οι ζωές όλο και περισσότερων ανθρώπων μπλέκονται (αυτό το ονομάζουμε ειρήνη-ευημερία). Και το ερώτημα που προκύπτει αβίαστα είναι: ωραία γιατί η τράπεζα δεν χαρίζει τους πόντους της στους νέους παίκτες άλλα τους δανείζει; Σε μία τέτοια περίπτωση η σχέση του νέου παίκτη όντως θα ήταν παρασιτική, χωρίς να έχει προσφέρει, χωρίς να χρειάζεται να προσφέρει στους συμπαίκτες του θα έχει βρεθεί στην ίδια θέση με όσους έχουν ίσους με αυτόν πόντους και όχι μόνο αυτό άλλα θα υπάρχει ένα πλεόνασμα χρημάτων χωρίς να μεταβληθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες, οι πόντοι πιο πολύ από πριν, τα αγαθά υπηρεσίες ίδια με πριν, περισσότεροι πόντοι για το ίδιο αποτέλεσμα, οι πόντοι χάνουν την αξία τους.
Ο ρόλος του διαρκούς χρέους
Το χρήμα δημιουργείται λοιπόν ως χρέος για του εξής λόγους:
Όσους πόντους και να εισάγεις στο παιχνίδι αυτοί θα αποτελούν χρέος κάποιου. Αυτός πάντα θα βρίσκεται στην ανάγκη κάτι καινούργιο να προσφέρει για να τους μαζέψει και επιστρέψει πίσω στην τράπεζα. Τα αγαθά και οι υπηρεσίες αυξάνονται παράλληλα με το χρήμα που είναι σε κυκλοφορία (αυτό το λέμε ισορροπία τιμών).
Αυτοί που δεν χρωστάνε πάντα θα έχουν την αίσθηση ότι οι πόντοι τους έχουν αξία γιατί και αν αυτοί δεν τους χρειάζονται ή έχουν πάρα πολλούς, τους χρειάζονται κάποιοι άλλοι για να ξεχρεώσουν, κάποιοι που είναι έτοιμοι να κάνουν διάφορα για να τους αποκτήσουν (αυτό το λέμε πλεονασματικές-ελλειμματικές χώρες).
Και αν όλοι βαρεθούν να παίζουν το παιχνίδι, το παιχνίδι δεν μπορεί να σταματήσει γιατί κάποιοι χρωστάνε (αυτό το λέμε ανάπτυξη ενίωτε και κυνηγάω την ουρά μου).
Και αν κάποιοι υποτιμήσουν την αξία των πόντων τους, γιατί κυκλοφορούν πολλοί, η τράπεζα δεν θα αφήσει να κυριαρχήσει μία τέτοια άποψη. Αυτοί που χρωστάνε θα υποχρεωθούν να επιστρέψουν γρήγορα ίσως και βίαια πόντους στην τράπεζα (βλέπε δημοσιονομική προσαρμογή). Κάποιοι που θα θέλουν να δανεισθούν δεν θα μπορέσουν. Οι πόντοι στο παιχνίδι θα μειωθούν (αυτό λέγεται έλεγχος της νομισματικής βάσης ή αλλιώς υπερτιμημένο ευρώ).
Γιατί όλα αυτά αποτελούν taboo.
Αν οι πολίτες είχαν εκπαιδευτεί σχετικά με την φύση του νομισματικού συστήματος, το χρέος δημόσιο και ιδιωτικό δεν θα φάνταζε ως το τέρας που απειλεί να μας καταβροχθίσει άλλα ως λειτουργικό κομμάτι της καπιταλιστικής οικονομίας. Σίγουρα η κατανόηση της φύσης του χρέους δεν καταργεί την υποχρέωση αποπληρωμής του, όμως οι ψυχολογικοί εκβιασμοί για την αποπληρωμή του δεν θα είχαν την ίδια βαρύτητα καθώς το αίσθημα ενοχής αυτού που χρωστάει θα ήταν αμβλυμμένο.
Στο καπιταλιστικό σύστημα το χρέος θα υπάρχει όσο υπάρχει χρήμα, η διαχείριση του είναι πράξη ύψιστης πολιτικής ευθύνης με σκοπό την ευημερία όσον συμμετέχουν σε μία κοινή οικονομία. Η διαχρονική συσσώρευση χρεών από τους μεν και απαιτήσεων εξόφλησης από τους δεν, εμποδίζει την πραγματική λειτουργία της οικονομίας. Ο πραγματικός πλούτος παράγεται όταν ο ένας προσφέρει στον άλλον, όταν το χρήμα δηλαδή το χρέος αλλάζει χέρια.
Του Ευάγγελου Καρανάσου
Στον χώρο της οικονομίας υπάρχει ένα ισχυρότατο taboo και αφορά ένα μόνο ζήτημα το πώς δημιουργείται το χρήμα. Μην ξεγελιέστε ότι έχετε την απάντηση, όλοι ξέρουμε ή ψάχνουμε τους καλύτερους τρόπους να το αποκτήσουμε, όμως κανείς μας δεν ξέρει πώς να το δημιουργήσει. Για τους περισσότερους φοιτητές των οικονομικών επιστημών αυτό γίνεται αντικείμενο μελέτης στο 3ο και 4ο έτος της σχολής τους, ορισμένοι μάλιστα διαλέγουν κατευθύνσεις που ούτε καν αγγίζουν αυτό το ευαίσθητο θέμα. Στα σχολικά βιβλία φυσικής θέματα πολύ πιο δυσκολονόητα όπως η κβαντική φυσική και η σχετικότητα έχουν τα δικά τους κεφάλαια. Έστω και αν δεν διδάσκονται ή διδάσκονται επιδερμικά ο καθένας μπορεί να ανατρέξει σε αυτά να τα αγγίξει να προβληματιστεί. Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί δεν υπάρχουν κεφάλαια στα σχολικά εγχειρίδια οικονομικής επιστήμης σχετικά με τον τρόπο που δημιουργείτε το χρήμα στην σύγχρονη μορφή του, για τον τρόπο με τον οποίο το χρήμα ένα άυλο πράγμα αποκτά αξία, για την φύση των σύγχρονων νομισματικών συστημάτων.
Το χρήμα είναι πανταχού παρόν, διατρέχει κάθε έκφανση της ζωής μας, κάθε δραστηριότητα μας άμεσα ή έμμεσα σχετίζεται με αυτό. Οι σχέσεις των κρατών, οι κοινωνικές δομές, ο ίδιος ο πολιτισμός μας, όλα είναι δομημένα πάνω στη έννοια του χρήματος. Γιατί η συζήτηση για κάτι τόσο ζωτικό όσο ο αέρας που αναπνέουμε είναι taboo, γιατί το νομισματικό σύστημα είναι κουβέντα μόνο για λίγους;
Η διερεύνηση του θέματος θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνη της θέμα για ερευνητική εργασία όμως ως κοινωνικό-οικονομικό taboo αποτελεί μέρος και της δικιάς μας εργασίας.
Αν γκουγλάρουμε τις λέξεις Global debt θα βγει ένα μεγάλο πλήθος άρθρων σχετικά με το δημόσιο χρέος των διαφόρων χωρών τα περισσότερα έχουν ένα παγκόσμιο χάρτη με τις διάφορες χώρες σε διάφορους χρωματικούς τόνους ανάλογα με το πόσο χρεωμένες είναι. Ένα site που βρήκα πολύ ενδιαφέρον είναι αυτό του economist http://www.economist.com/content/global_debt_clock. Εκεί θα περίμενε κανείς να βρει την Ελλάδα στα ίδια χρώματα με Αφρικανικές, Ασιατικές και γενικός υποανάπτυκτες χώρες, κι όμως τι παράδοξο η χώρα έχει παρόμοια χρώματα παρόμοιο χρέος με χώρες τις Δυτικής Ευρώπης και τις Βόρειας Αμερικής. Και αφού το χρέος είναι κάτι το τόσο μακάβριο κάτι που ακούγεται τόσο απεχθές όσο ο καρκίνος κάτι που δεν τολμάμε να αναφέρουμε όπως η σχιζοφρένεια γιατί είναι συστατικό των οικονομιών του ανεπτυγμένου κόσμου. Και αν ο καρκίνος, η σχιζοφρένεια και τόσα άλλα δεινά είναι της μοίρας μας γραπτά, το χρέος που είναι φτιαγμένο από ανθρώπους γιατί υπάρχει, γιατί αφορά τους ισχυρούς και όχι τους αδύναμους. Η απάντηση ίσως να σας ξαφνιάσει, το χρέος δεν είναι απλά μία υπόσχεση αποπληρωμής στο μέλλον, δεν είναι μόνο ένας τρόπος εξάρτησης του ενός από τον άλλον, το χρέος είναι ο μόνος τρόπος δημιουργίας του χρήματος στην σημερινή του μορφή. Το σύγχρονο χρήμα δεν είναι χρυσά ούτε αργυρά νομίσματα να τα λειώσεις να φτιάξεις κοσμήματα, δεν είναι σπόροι να τους φυτέψεις, ούτε μετάξι για να ντυθείς, είναι αριθμοί, νούμερα τυπωμένα είτε σε κάποιο τραπεζικό λογαριασμό είτε σε κάποιο χαρτονόμισμα. Η σύγχρονη οικονομία είναι ένα παιχνίδι πόντων, απλά δεν τους λέμε πόντους άλλα χρήματα, Γιατί αυτοί οι αριθμοί μπορούν να ανταλλαγούν με κοσμήματα, τρόφιμα ή ρούχα τι είναι αυτό που κάνει τους πάντες να τα δέχονται σε αντάλλαγμα για ότι αγαθό ή υπηρεσία προσφέρουν.
Σε αντίθεση με την monopoly που όλοι θα έχετε παίξει τα χρήματα δεν προϋπάρχουν στο κουτί του παιχνιδιού άλλα δημιουργούνται την στιγμή που οι άνθρωποι τα χρειάζονται, πως; με την μορφή χρέους. Θα σκεφτείτε ότι οι περισσότεροι αποκτάμε χρήματα-πόντους που είναι ήδη μέσα στο παιχνίδι και αυτό το καλούμε εισόδημα, κάποιοι όμως για να μπουν στο παιχνίδι έχουν ένα μόνο τρόπο να δανειστούν και αυτό το λέμε χρέος. Κάποιος θα έλεγε ότι οι τελευταίοι έχουν παρασιτικό ρόλο στο παιχνίδι όμως δεν είναι έτσι, κανείς δεν δανείζεται τους πόντους κάποιου άλλου (αυτοί που το κάνουν αυτό είτε επιστρέψουν τους πόντους, είτε όχι, είναι πολύ λίγοι) άλλα πόντους που εκδίδει μία τράπεζα με την μορφή δανείου. Τώρα περισσότεροι έχουν πόντους περισσότεροι συναλλάσσονται, το παιχνίδι μεγαλώνει, οι ζωές όλο και περισσότερων ανθρώπων μπλέκονται (αυτό το ονομάζουμε ειρήνη-ευημερία). Και το ερώτημα που προκύπτει αβίαστα είναι: ωραία γιατί η τράπεζα δεν χαρίζει τους πόντους της στους νέους παίκτες άλλα τους δανείζει; Σε μία τέτοια περίπτωση η σχέση του νέου παίκτη όντως θα ήταν παρασιτική, χωρίς να έχει προσφέρει, χωρίς να χρειάζεται να προσφέρει στους συμπαίκτες του θα έχει βρεθεί στην ίδια θέση με όσους έχουν ίσους με αυτόν πόντους και όχι μόνο αυτό άλλα θα υπάρχει ένα πλεόνασμα χρημάτων χωρίς να μεταβληθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες, οι πόντοι πιο πολύ από πριν, τα αγαθά υπηρεσίες ίδια με πριν, περισσότεροι πόντοι για το ίδιο αποτέλεσμα, οι πόντοι χάνουν την αξία τους.
Ο ρόλος του διαρκούς χρέους
Το χρήμα δημιουργείται λοιπόν ως χρέος για του εξής λόγους:
Όσους πόντους και να εισάγεις στο παιχνίδι αυτοί θα αποτελούν χρέος κάποιου. Αυτός πάντα θα βρίσκεται στην ανάγκη κάτι καινούργιο να προσφέρει για να τους μαζέψει και επιστρέψει πίσω στην τράπεζα. Τα αγαθά και οι υπηρεσίες αυξάνονται παράλληλα με το χρήμα που είναι σε κυκλοφορία (αυτό το λέμε ισορροπία τιμών).
Αυτοί που δεν χρωστάνε πάντα θα έχουν την αίσθηση ότι οι πόντοι τους έχουν αξία γιατί και αν αυτοί δεν τους χρειάζονται ή έχουν πάρα πολλούς, τους χρειάζονται κάποιοι άλλοι για να ξεχρεώσουν, κάποιοι που είναι έτοιμοι να κάνουν διάφορα για να τους αποκτήσουν (αυτό το λέμε πλεονασματικές-ελλειμματικές χώρες).
Και αν όλοι βαρεθούν να παίζουν το παιχνίδι, το παιχνίδι δεν μπορεί να σταματήσει γιατί κάποιοι χρωστάνε (αυτό το λέμε ανάπτυξη ενίωτε και κυνηγάω την ουρά μου).
Και αν κάποιοι υποτιμήσουν την αξία των πόντων τους, γιατί κυκλοφορούν πολλοί, η τράπεζα δεν θα αφήσει να κυριαρχήσει μία τέτοια άποψη. Αυτοί που χρωστάνε θα υποχρεωθούν να επιστρέψουν γρήγορα ίσως και βίαια πόντους στην τράπεζα (βλέπε δημοσιονομική προσαρμογή). Κάποιοι που θα θέλουν να δανεισθούν δεν θα μπορέσουν. Οι πόντοι στο παιχνίδι θα μειωθούν (αυτό λέγεται έλεγχος της νομισματικής βάσης ή αλλιώς υπερτιμημένο ευρώ).
Γιατί όλα αυτά αποτελούν taboo.
Αν οι πολίτες είχαν εκπαιδευτεί σχετικά με την φύση του νομισματικού συστήματος, το χρέος δημόσιο και ιδιωτικό δεν θα φάνταζε ως το τέρας που απειλεί να μας καταβροχθίσει άλλα ως λειτουργικό κομμάτι της καπιταλιστικής οικονομίας. Σίγουρα η κατανόηση της φύσης του χρέους δεν καταργεί την υποχρέωση αποπληρωμής του, όμως οι ψυχολογικοί εκβιασμοί για την αποπληρωμή του δεν θα είχαν την ίδια βαρύτητα καθώς το αίσθημα ενοχής αυτού που χρωστάει θα ήταν αμβλυμμένο.
Στο καπιταλιστικό σύστημα το χρέος θα υπάρχει όσο υπάρχει χρήμα, η διαχείριση του είναι πράξη ύψιστης πολιτικής ευθύνης με σκοπό την ευημερία όσον συμμετέχουν σε μία κοινή οικονομία. Η διαχρονική συσσώρευση χρεών από τους μεν και απαιτήσεων εξόφλησης από τους δεν, εμποδίζει την πραγματική λειτουργία της οικονομίας. Ο πραγματικός πλούτος παράγεται όταν ο ένας προσφέρει στον άλλον, όταν το χρήμα δηλαδή το χρέος αλλάζει χέρια.